چندی است که ایرانیان ساکن برون مرز با گرایش‌های گوناگون در بسیاری از شهرهای اروپا همچون استراسبورگ، پاریس و بروکسل گرد هم می‌آیند و می‌کوشند شورای اتحادیه اروپا، در پی پارلمان، سپاه پاسداران را در سیاهه سازمان‌های تروریستی بگذارد. چهره‌های پرآوازه هم برای این کارزار ملی فراخوان می‌دهند.

آنچه باید در مورد سپاه پاسداران بدانیم و شوربختانه کمتر به آن اشاره می‌شود، شرکت‌ها و امتیازهای انحصاری است که برای فعالیت‌های تروریستی به سپاه پاسداران پشتوانه محکمی می‌دهد. در این نوشته، به توان اقتصادی ناشی از رانت و انحصار و فعالیت‌های ناپیدای سپاه پاسداران در پشتیبانی از سرکوب و تروریسم می‌پردازیم. اگر مدیران سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای دموکراتیک این توان را بشناسند، بهتر به توان سپاه پاسداران برای پشتیبانی از تروریسم پی می‌برند و بهتر خواهند توانست آن را مهار کنند.

برآمدن و قدرت گرفتن سپاه پاسداران در اقتصاد

فعالیت‌های اقتصادی سپاه پاسداران از زمانی آغاز شد که سرداران از جبهه جنگ با عراق به اقتصادی ورشکسته بازگشتند و امتیازهای بسیاری به دست آوردند.

داستان با هاشمی رفسنجانی آغاز شد که آن روزها در نظام ولایی، وزنه سنگینی بود و پس از جنگ رئیس‌جمهوری شده بود. او برای آرام کردن سرداران، امتیازهای بسیاری به آن‌ها داد. از جمله دادن اعتباری هنگفت به دستگاه نظامی و طرح‌های بزرگ سد کرخه و اتوبان ساوه و دیگر بدون تشریفات و مناقصه و اعطای پروانه ساخت اسکله‌ و بندرگاه‌ ویژه در سواحل جنوبی کشور برای واردات و صادرات آزادانه کالا به دور از کنترل گمرکی.

در زمان ریاست‌جمهوری خاتمی، امتیاز گیری اقتصادی سپاه ادامه یافت و بیشتر شد. به چند نمونه اشاره کنیم:

ــ طرح توسعه شبکه آبیاری هشت هزار و ۸۰۰ هکتاری امیدیه خوزستان به موسسه کوثران وابسته به سپاه واگذار شد

ــ مخالفت سرداران سپاه با حضور پیمانکار خارجی در فرودگاه امام خمینی و باز پس گرفتن امتیاز

داستان این بود که شرکت اتریشی و ترکیه‌ای تاو (TAV) برنده قانونی مناقصه راه‌اندازی فرودگاه بین‌المللی امام خمینی شد. اما پس از افتتاح و نشستن نخستین هواپیما (اماراتی) در این فرودگاه، تانک‌های سپاه (به دلایل امنیتی و اعتراض به حضور شرکت‌های خارجی) فرودگاه را اشغال [نظامی] کردند و امتیاز را پس گرفتند.

ــ پس گرفتن امتیاز دومین شرکت تلفن همراه به بهانه امنیت ملی

نمایندگان همدل با سپاه پاسداران در مجلس هفتم امتیاز اپراتوری تلفن همراه را که دولت خاتمی از طریق مناقصه به شرکت ترک‌سل، بزرگ‌ترین شرکت تلفن همراه ترکیه و موردمعامله در بورس نیویورک، واگذار کرده بود، پس گرفت و به شرکت ایرانسل وابسته به بنیاد مستضعفان واگذار کرد.

 ورود به بخش نفت و گاز

سپاه پاسداران در نفت و گاز بی‌تجربه بود و از همین رو در پی آن شد که بنگاهی کارامد را به چنگ آورد؛ شرکت خصوصی کیش اورینتال. این شرکت در دور دوم زمامداری محمد خاتمی راه‌اندازی شده بود (۱۳۸۱) و در میدان‌های مشترک با عراق، عربستان سعودی (میدان فروزان) و قطر (میدان سلمان) طرح‌هایی را به دست آورده و با مجوز دولت جمهوری اسلامی، با شرکت آمریکایی هالیبرتون (Haliburton)، سازنده تجهیزات نفتی، قرارداد همکاری بسته بود.

سپاه پاسداران نخست کوشید هیئت‌مدیره اورینتال کیش را برای پذیرفتن سردارانی در میان خود زیر فشار بگذارد که موفق نشد. از این رو، فشارها را افزایش داد و همکاری اورینتال کیش با شرکت آمریکایی هالیبرتون را زیرسوال برد تا آنکه سرانجام قرارداد میان دو شرکت فسخ شد و حتی حکم جلب سیروس ناصری، مدیرمسئول اورینتال کیش، و یکی از مذاکره‌کنندگان پیشین پرونده اتمی، صادر شد.

قرارگاه خاتم‌الانبیا سرانجام تابستان ۱۳۸۶، در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، کار اورینتال کیش را یکسره کرد و همه امکانات فنی و چند دکل نفتی این شرکت را به ۹۰ میلیون دلار، بهایی کمتر از بهای بازار، به چنگ آورد.

ــ در سال ۱۹۸۳ (۱۳۶۲)، شورای دفاع ملی به انحصار ارتش در مورد تولید و تعمیر سلاح پایان داد و به سپاه پاسداران پروانه صنایع نظامی داد. امروز سپاه از تفنگ تا موشک‌های با برد بلند تولید می‌کند

در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‏‌نژاد، سرداران سپاه دیگر به مشت آهنین نیازی نداشتند. آن‌ها خودشان احمدی‌نژاد را به کاخ ریاست‌جمهوری و بسیاری دیگر از سپاهیان را به مجلس و استانداری‌ها و دیگر نهادها آورده بودند. با چنین اهرمی، سپاه بزرگ‌ترین امتیازهای اقتصادی ایران را به دست آورد و از دری بزرگ به نفت و گاز وارد شد. پس‎ از پایـان جنگ با عراق (۱۳۶۸) تا پایان ریاست‌جمهوری محمد خاتمی (۱۳۸۴)،  سپاه‎ تقریبا یک هزار و ۳۰۰ پروژه‎ در دست داشت و در نخستین سال زمامداری محمود احمدی‌نژاد (۱۳۸۵) ۲۴۷ طرح تازه به دست گرفت. از جمله:

ــ قرارگاه خاتم‌الانبیای سپاه فروردین ۱۳۸۵ در آغاز زمامداری محمود احمدی‌نژاد، قرارداد ساخت چهار مخزن ذخیره نفتی در جزیره خارک را به دست آورد

ــ ۱۷ خرداد ۱۳۸۵ سپاه بدون مناقصه، قراردادی به ارزش یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار برای کشیدن خط لوله‌ای ۹۰۰ کیلومتری از بندر عسلویه به بندرعباس و ایرانشهر در سیستان و بلوچستان به دست آورد. به همین مناسبت، رحیم صفوى، فرمانده وقت سپاه پاسداران، یادآوری کرد: «سپاه پاسداران... قانع به دفاع نیستند، بلکه با مجوز مقام معظم رهبرى به‌عنوان نیاز انقلاب وارد سازندگى شده‌اند... .»

ــ قرارگاه خاتم‌الانبیا هفتم تیرماه ۱۳۸۵، باز هم بدون مناقصه، قرارداد دو میلیارد و ۹۶ میلیون دلاری توسعه فازهای ۱۵ و ۱۶ پارس جنوبی را که از طریق مناقصه به شرکت ایکرگاورنر واگذار شده بود، با خارج شدن این شرکت نروژی از کنسرسیوم، در اختیار گرفت. برای تامین مالی این عملیات حدود یک میلیارد دلاری از حساب ذخیره ارزی برداشت شد.

ــ در نیمه تابستان ۱۳۸۵، سپاه پاسداران به یکی از دکل‌های حفاری نفتی شرکت خصوصی رومانیایی سرویچی پترولیره در خلیج فارس حمله و آن را تصرف کرد. این شرکت در زمینه حفاری چاه‌های دریایی نفت و گاز فعالیت می‌کرد و دو دکل نفتی در اجاره داشت. کل شرکت اورینتال کیش هم در قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا ادغام شد.

ــ در مهرماه ۱۳۸۸، دولت محمود احمدی‏‌نژاد تصمیم گرفت ۵۱ درصد از سهام شرکت مخابرات را به بخش خصوصی بفروشد. سه شرکت در رقابت بودند: کنسرسیوم توسعه اعتماد مبین، وابسته به بنیاد تعاون سپاه و ستاد اجرایی فرمان امام، شرکت سرمایه‌گذاری مهر اقتصاد ایرانیان، وابسته به موسسه مالی و اعتباری مهر بسیج و پیشگامان کویر یزد از بخش خصوصی.

سازمان خصوصی‌سازی به پیشگامان کویر یزد خبر داد که به دلایل امنیتی نمی‌تواند در معامله شرکت کند اما به طور رسمی اعلام کرد که این شرکت خود از رقابت کنار کشیده است. سرانجام کنسرسیوم توسعه اعتماد مبین با پیشنهاد سه ریال بیشتر و در کمتر از نیم ساعت، بلوک ۵۱ درصدی مخابرات را به بهای ۹۰ هزار میلیارد ریال به دست آورد، در حالی که ارزش آن در بازار حدود ۵۰۰ هزار میلیارد ریال بود.

ــ در مهرماه ۱۳۸۹، دولت محمود احمدی‌نژاد ساخت بزرگراه هزار و ۱۰۰ کیلومتری «حرم تا حرم» از قم تا مشهد را، بدون مناقصه و بدون هيچ رقابتی، به شرکت تهران گسترش، وابسته به قرارگاه خاتم‌الانبیای سپاه پاسداران، واگذار کرد.

ــ در شهریور ۱۳۹۰، قرارداد ۵۰۰ میلیون دلاری کشیدن خط لوله ۵۳۹ کیلومتری اتان و تامین مجتمع‌های پتروشیمی استان فارس به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا داده شد.

ــ احمدی‌نژاد که در مقام شهردار تهران پروژه‌های بسیاری را بدون مناقصه به شرکت‌های وابسته به سپاه داده بود، هنگام رئیس‌جمهوری هم چنین کرد و امتیازهای غیرنفتی بسیاری به قرارگاه خاتم‌الانبیای سپاه پاسداران اعطا کرد؛ همچون قرارداد ۳۴۱ میلیون دلاری توسعه اسکله بندر شهید بهشتی در چابهار و قرارداد یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلاری خط ۷ مترو تهران یا قرارداد دو میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلاری خط ۶ که نصیب بنیاد مستضعفان و جانبازان کشور شد.

دولت حسن روحانی که روی کار آمد، شماری از پروژه‌های گازی و نفتی را از قرارگاه پس گرفت؛ چرا که تامین مالی این پروژه‌ها دیگر در درون نظم ولایی ممکن نبود. با وجود این، سردار عبادالله عبداللهی، فرمانده وقت قرارگاه خاتم، اعلام کرد که با وجود کمبودهای مالی، هیچ پروژه قرارگاه خاتم‌الانبیا در دولت روحانی تعطیل نشده و حتی اعتبار ۵۰ پروژه اقتصادی هم تامین است. خود حسن روحانی هم در نخستین سال زمامداری خود (۱۳۹۲) خواسته بود که سپاه پاسداران، «محبوب دل‌ها»، چند پروژه‌ بزرگ ملی بر عهده گیرد. البته تنش میان دولت او و سپاه، نه به دلیل ایدئولوژیک بلکه به دلیل بی‌پولی دولت و زیاده‌خواهی شرکت‌های وابسته به سپاه برای اجرای پروژه‌ها تا پایان زمامداری او ادامه داشت.

ابراهیم رئیسی کارش را با دولتی ورشکسته آغاز کرد و ورشکسته بماند و از همین رو، چه می‌خواست و چه نمی‌خواست، امکان بریزو‌بپاش‌های پیشین برای واگذاری پروژه‌های نو به شرکت‌های سپاه را نداشت؛ اما پروژه‌هایی به سپاه داد. همچون واگذاری سه میلیارد دلار نفت به قرارگاه عمرانی خاتم‌الانبیا سپاه پاسداران برای خودکفایی در تولید برنج در یک دوره پنج‌ساله و بی‌نیازی از واردات سالانه یک میلیون تن برنج، قرارداد ۳۰ هزار میلیارد تومانی با قرارگاه امام حسن سپاه پاسداران برای پروژه انتقال آب به روستاها و ساخت چهار میلیون مسکن در کل و سالی ۱۰۰ هزار واحد. دولت رئيسی نه‌تنها این پروژه‌ها را به سپاه داد، بلکه سهم سپاه پاسداران در بودجه دولتی ۱۴۰۲ را هم ۲۸ درصد بالا برد.

افزون بر فعالیت‌هایی که آمد، سپاه پاسداران با تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه به کارهای مالی، خلق پول و پولشویی، قاچاق کالا و مواد مخدر هم وارد شد. موسسه مالی و اعتباری انصارالمجاهدین نخستین موسسه مالی سپاه پاسداران در سال ۱۳۸۹ به بانک انصار تبدیل شد. در سال ۱۳۹۷، موسسه اعتباری ثامن را از آن خود کرد و در ۱۳۹۹ خود در دل بانک سپه رفت.

بسیج هم در سال ۱۳۷۲ صندوق قرض‌الحسنه بسیجیان را گشود که به ترتیب به موسسه قرض‌الحسنه مهر بسیجیان، موسسه مالی و اعتباری مهر و بانک مهر اقتصاد تبدیل شد تا اینکه در خرداد ۱۳۹۹، همچون دیگر بانک‌های نیروهای مسلح (بانک قوامین نیروی انتظامی، بانک حکمت ایرانیان ارتش جمهوری اسلامی، موسسه اعتباری کوثر وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح) در بانک سپه ادغام شد.

شرکت‌های اقتصادی سپاه پاسداران

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای بهره‌گیری از امتیازها و رانت‌های اقتصادی شرکت‌های بسیاری به وجود آورد. بزرگ‌ترین شرکت اقتصادی سپاه پاسداران قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا است که در سال ۱۳۶۸، پس از جنگ با عراق، به دستور سید علی خامنه‌ای که تازه رهبر شده بود و حکم محسن رضایی که از سال ۱۳۶۰ در پی فرمان آیت‌الله خمینی، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود، به وجود آمد تا «از توان عمرانی سپاه برای توسعه و سازندگی کشور» استفاده کند.

مسئول نخست قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا همواره از رده‌های فرادست سپاه می‌آید و پس از اینکه رفت، در نهادهای اصلی نظام ولایی باقی می‌ماند (جدول ۱).

سپاه در پی قرارگاه خاتم‌الانبیا، شرکت‌های دیگری هم چون بنیاد تعاون سپاه، تعاون بسیج، موسسه مالی اعتباری انصار، موسسه مالی اعتباری مهر (صندوق قرض‌الحسنه بسیجیان پیشین) و سرمایه‌گذاری مهر اقتصاد ایرانیان، قرب (در کشورهای غربی)، کوثران، رزمندگان و رزمجو به راه انداخت و کم‌کم شمار آن‌ها را بر پایه برآوردهای گوناگون، به ۱۰۰ تا بیش از ۵۰۰ رسانید.

اما مهم‌تر از شمار شرکت‌ها، گستردگی فعالیت‌های اقتصادی سپاه است که از ساخت‌وساز راه‌ها، مترو، اتوبان و سد تا مخابرات، کشاورزی، مرغداری، زنبورداری، معادن، ترابری، فیلمسازی، مونتاژ خودرو (مزدا)، نمايندگی و بازرگانی و نفت و گاز را در برمی‌گیرد و هر روز بر آن افزوده می‌شود (جدول ۲). امروز قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا بزرگ‌ترین پیمانکار پروژه‌های دولتی ایران است.

فعالیت‌های ناپیدا و قاچاق سپاه پاسداران در اقتصاد ایران

در کنار امتیازها و انحصارها و رانت‌های به دست آورده با فشار يا به زور نظامی، سپاه پاسداران می‌تواند هرچه بخواهد، به دور از هر نظارتی، وارد ‌کند و بفروشد، بدون آنکه در جایی ثبت کند، حسابی به گمرکات کشور دهد و مالیاتی بپردازد. وجود بین ۶۰ تا ۷۰ اسکله «نامرئی» و غيرمجاز سپاه پاسداران در جنوب کشور را نخستين بار مهدی کروبی، رئيس مجلس ششم، افشا کرد. گويا يک‌سوم واردات کشور از راه زیرزمینی و اسکله‌های غیرمجاز است.

سپاه افزون بر اسکله‌های نامرئی، فرودگاه‌های ناپیدا همچون فرودگاه پیام کرج را هم در اختيار دارد.

از آنچه آمد، می‌توان به قدرت اقتصادی سپاه پاسداران پی برد. اما این قدرت اقتصادی تنها برای ثروت‌اندوزی سرداران نیست. آن به جای خود. سپاه پاسداران زير نظر آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، است و در مورد بودجه و حساب مالی خود به دولت یا مجلس هیچ گزارشی نمی‌دهد. از همین رو می‌تواند درآمدهای ناشی از امتیازها و رانت‌های دولتی را بدون حسابرسی در درون و برون مرز هزینه کند.

در درون مرز، سپاه با گماشتن سرداران در مجلس و نهادهای اجرایی، همچون رئیس‌جمهوری و وزارت و استانداری و سایر، قدرت کشوری و لشکری را در اختیار دارد و بدین ترتیب می‌تواند هر مقاومتی را از پيش روی خود بردارد. با نيروهای بسيج، زندان‌ها و سازمان‌های اطلاعاتی پنهان، کنترل شهرها را هم در اختيار دارد.

در برون مرز، به گفته محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دو دولت حسن روحانی، سیاست خارجی نظام ولایی در دست «میدان» (سپاه پاسداران به رهبری قاسم سلیمانی آن روزگار) است و نه دولت. نیروی قدس از دل اداره اطلاعات سپاه بر آمد تا به کار «کیان شیعی» در منطقه و بلکه در جهان، به‌ویژه در آفریقا و آمریکای لاتین، بپردازد.

سپاه افزون بر فعالیت‌هایی که خود سازماندهی می‌کند، فعالانه به پشتیبانی مالی و آموزشی گروه‌هایی در عراق و لبنان و فلسطين که از سوی جامعه جهانی تروریستی شناخته می‌شوند، می‌پردازد. دیپلماسی و پدافند خارجی جمهوری اسلامی هم در دست سپاه است. بی‌تردید از همین رو است که از سال ۱۹۸۴ (۱۳۶۳)، یعنی پنج سال پس از انقلاب اسلامی، ایالات متحده نظام ولایی را از پشتیبانان نظامی و مالی تروریسم دانست و وزارت خزانه‌داری این کشور از سال ۲۰۰۷ (۱۳۸۶)، نیروی قدس سپاه پاسداران را به‌عنوان بازوی اصلی پشتیبانی از گروه‌های تروریستی معرفی کرد

سخن پایانی

با اين همه قدرت اقتصادی، نظامی و سياسی که شرحش رفت، چه کسی هماورد پاسداران و فعالیت‌های تروریستی‌اش می‌تواند بود؟

مردم ایران در خیزش ملی که با اعتراض به کشتن مهسا امینی به راه افتاد و تاکنون ادامه دارد، همه نظام ولایی و از همین رو سپاه پاسداران را نشانه رفته‌اند. نیروهای نظام نیز شروع به ریزش کرده‌اند. سپاه هم از این فرایند برکنار نیست و ای بسا که شماری از سرداران و سربازانش به مردم بپیوندند.

اما در دنیای امروز نمی‌توان بر تاثیر جهانیان چشم فروبست. اگر ایرانیان موفق شوند جامعه جهانی را قانع کنند سپاه پاسداران را در سیاهه سازمان‌های تروریستی قرار دهد، به توان اقتصادی این دستگاه سرکوب در درون و برون مرز ضربه سهمگینی وارد خواهد آمد.

جامعه جهانی تاکنون به دو دلیل از تروریست خواندن سپاه پاسداران در ایران پرهیز کرده است. دلیل یکم، یکه‌تازی داعش و دیگر گروه‌های افراطی در منطقه است. باراک اوباما، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، نخستین دولتمرد غربی بود که با نظام ولایی پیمانی ناگفته بست و در ازای برجام، مبارزه با داعش در خاورمیانه را برون‌سپاری و به سپاه پاسداران محول کرد. غرب جمهوری اسلامی را هماورد داعش می‌خواهد تا هم هر دو را باهم درگیر کند و هم از آتش داعش بکاهد.

دلیل دوم تردید جامعه جهانی در تروریست خواندن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آن است که سپاه پاسداران ستون‌پایه نظام ولایی است و تحریم سپاه یعنی تحریم جمهوری اسلامی و به اعتباری جنگ و دست‌کم تنش با جمهوری اسلامی و خطرهای ناشی از آن.

خیزش مردم ایران خواهد توانست هر دو دلیل برای تردید غرب را بزداید. بدین ترتیب که کم‌کم گزینه‌ای می‌سازد که می‌تواند به جای جمهوری اسلامی بنشیند. این گزینه نه‌تنها به جای حکومت تنش‌افروز ولایی می‌نشیند، بلکه دست دوستی و دادوستد به سمت غرب هم دراز می‌کند. دیگر اینکه جهان پی برده است که داعش و نیروهای اسلام‌گرای تندرو در منطقه پیامدهای پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بوده‌اند و اگر این برود، آن‌ها هم می‌روند.